شب چله درگستره جغرافیای فرهنگی گیلان

به گزارش آژیم،یکی ازمشخصه‌های فرهنگی همه‌ی اقوام و جوامع بشری، داشتن و برپایی جشن‌ها و آیین‌هاست. آیین‌ها تکرار و بازنمایش جریان رویداد وکنشِ واکنشی است که معنای ویژه یافته است.آیین در اصل نوعی رازآموزی است و برگزاری آن برای بهره‌مندی از فیض و برکت خداست.

از دیرباز ایرانیان شادی و شادی خواری را از آیین های ویژه خود دانسته و در فلسفه و هستی شناسی خود، آن را موهبت الهی به شمار آورده اند. یلدا، در فرهنگ و سنن هر قومی، ریشه تاریخی و فرهنگی دارد که هویت فرهنگی و تاریخی آن جامعه را به نمایش  می‌گذارد.

به نوشته ابوریحان چون نود روز، فاصله بین یلدا و نوروز است، این جشن را نود روز نیز می گویند. ایرانیان به بزرگداشت یلدا، آداب و رسوم گوناگونی برگزار می‌کنند که در بافت این تنوع، ویژگیهای مشترکی دیده می‌شود. یلدا شب زایش خورشیدوآغاز دی، در گیلان شب چله نام دارد و همانند دیگر اقوام از گذشته تا کنون آن را جشن می‌گیرن

د. شب چله اولین شب از چهل روز اول زمستان است و به سبب آن که دو برابر چله کوچک (یازدم بهمن تا اول اسفند)است،آن را چله بزرگ(پیله چله)می نامند. این جشن، جشن شب نشینی‌های شب‌های سرد و تاریک زمستان و جمع شدن اعضای خانواده و دوستان در منزل بزرگ فامیل است. خوردن هفت نوع میوه ی پاییزی و زمستانی(انار،سیب،خوج،آب کنوس ازگیل،به و هندوانه،دانه های بو داده برنج و گندم، صیفی جات، انواع شیرینی های سنتی،دوشاب برنج، حلوای کنجدی و کاکا از رسوم قدیمی است که هنوز در بین مردم گیلان مرسوم است.

شام شب چله را در گذشته اغلب بدون گوشت و از سبزیجات می پختند. پختن نان محلی هم در برخی خانه ها رایج بود. اززمانهای گذشته،فرستادن شب چره نوعروسان از جمله رسم های رایج در گیلان بود.چند روز پیش از شب چله، خانواده داماد، مجمعه‌ای از خوراکی‌های زمستانی، پارچه و طلا برای عروسی که هنوز به خانه شوهر نیامده است به عنوان شب چره می‌فرستادند.

همچنین اعتقاد داشتند که عروس  به خانه آوردن در شب چله سبب طولانی شدن و دوام مهر و محبت بین عروس و داماد می‌شود. هندوانه شب چله را درآویزه‌های بافته شده از ساقه های خشکیده‌ی  برنج می‌آویختند و اگر همسایه‌ای هندوانه نداشت، حتما چند قاچ به او می‌دادند؛ چون باور داشتند که خوردن هندوانه سبب می شود که در تابستان و هنگام کار در شالیزار و باغات تشنه شان نشود و در سرمای زمستان سرما در بدنشان تاثیرنمی‌گذارد. به قول اهالی قوم تالش اگر هندوانه را که سردی است بخورند، سرمای زمستان برآنان اثر نمی‌گذارد. همچنین خوردن خربزه را نیز مفید می‌دانستند. نخوردن میوه‌های شب چله را سبب چله گرفتگی(بیماری)می دانستند.

یکی دیگر از رسوم گیلانیان گرفتن فال با پوست هندوانه است. این فال بدین صورت است که پوست هندوانه را می‌برند و چهار قسمت می‌کنند و در یک دست می‌گیرند و نیت می‌کنند و از جلو به پشت می‌اندازند: اگر 2 قطعه سبز و دو قطعه سفید بیفتد ، خیر است، اگر 3 قطعه سبزو یک قطعه سفید بیفتد، خوب است، اگر یک قطعه سبز و 3 قطعه سفید بیفتد، باطل است و سرانجام اگر هر 4 قطعه سبز باشد خیلی خوب است .در ماسوله مراسمی به نام «شم شمی» را به جا می‌آورند که یک نوع تفأل است.

هر کسی نیتی دارد دم درب خانه یا سرگذر می‌ایستد و به حرف‌های رهگذران گوش می‌دهد. چنانچه حرف‌های خوب شنیده باشد آن را به تعبیر برآورده شدن نیت خود قلمداد می‌کنند و بالعکس.

گیلانیان معتقدند در این شب درختان سرشان را پایین می‌آورند و در این لحظه اگر شخصی از خواب بیدار شود هر نیتی داشته باشد، خواسته‌اش برآورده خواهد شد.فال حافظ گرفتن از دیگر آداب شب چله در میان گیلانیان است.

تفأل به دیوان حافظ در گیلان جایگاه ویژه ای دارد. خانواده ها گردهم می آیند و با شور وشوق فال می خوانند. ابتدا دیوان حافظ را به دست یک یک افراد می دهند که آنان با انگشت میانی دست آن را بگشایند و نیت کنند. نیت کننده با عقیده و حرمت فراوان به دیوان حافظ پس از آمادگی و نثار فاتحه می گوید: ای حافظ شیرازی ترا به شاخه نوات قسم دئنم، می مراد هدی یا می مراد فدی (یعنی: ای حافظ شیرازی، ترا به شاخه نباتت سوگند می دهم مرادم را بدهی).

فال گیر می‌گوید ای خواجه حافظ شیرازی، تو محرم رازی ما طالب یک فالیم، ترا قسم می دهم به شاخه نباتت که نیت فلانی را روشن کن و بگو که چیست؟ و بعد فال می‌گیرد. خواننده فال، گاه بیت ها را تفسیر  می‌کند. هر بار سه فال پیاپی می گیرند و سپس درنگ می‌کنند تا دوباره برای چند تن دیگر فال بگیرند. زیرا عقیده دارند که اگر سه فال پی درپی بیشتر بگیرند حافظ او را نفرین می کند.

یکی دیگر از رسم های قدیمی رایج در شب چله  گیلانی انجام بازیهای سرگرم کننده است. از جمله ی این بازیها انگشتربازی یا پوچ و مغزبود که در رشت به آن، این دارد و آن دارد ،می‌گفتند. بازیگران دو گروه می‌شدند، بعد از تعیین نوبت بازی، گروه آغاز کننده، انگشتری را دست به دست می‌داد و در مشت خود پنهان می کرد. گروه مقابل می باید مشتی را که انگشتر در آن پنهان شده ،می یافت، اگر می‌یافت، انگشتر به گروه دوم داده می شدو بازی ادامه می‌یافت.

هر گروه که می‌توانست سه بار انگشتر را طوری پنهان کند که گروه مقابل آن را نیابد، برنده بود.هر یک از افراد گروه برنده ،اجازه داشتند با پارچه ای تاب داده شده ،سه ضربه بر کف دست یا پا افراد گروه بازنده بزند.و بنابر این با انجام بازیها، خوردن میوه ها و تنقلات، تفأل، بیان خاطرات گذشته توسط افراد مسن و دیگر برنامه ها شب چله به پایان می‌رسید.

 از آن جا که عناصر میراث ناملموس، مقاوم‌تر از فرهنگ مادی است، بن‌مایه‌های این نوع فرهنگ در سیر تاریخ تکامل اجتماعی چند قرن و حتی چند هزار ه باقی می ماند. گسست نـسل‌ها و روی آوردن بـه مدرنیـسم سـبب بـه فراموشی سپردن برخی از آداب و رسوم سنتی شده است.

آیین‌های شب چله جزئی ازگنجینه‌ی فرهنگ معنوی گیلان است و ریشه در گذشته‌های دور ونزدیک دارد. این عنصر میراث ناملموس در هر دوره تاریخی با پذیرش تغییراتی متناسب با اوضاع و احوال اقتصادی و اجتماعی، در پوشش فرهنگ نو ادامه‌ی بقا می دهد. بنابراین برای حفظ و حراست از میراث فرهنگی باید آن را شناخت.

چون آگاهی و شناخت هم موجب لذت می‌شود و مسئولیت می‌آورد. برگزاری این آیین‌ها می‌تواند بخـش مهمـی از نیـاز و تقاضـای گردشگری را در مقاصد گردشگری تشکیل دهد.

درواقع این آیین‌ها ترکیبی از جنبـه‌هـای مختلـف فرهنگـی، اجتمـاعی، بیولـوژیکی و گردشـگری مقاصـد را نمایـان مـی سـازد. در سالهـای اخیـر، برگزاری رویدادها و جشن ها در راستای توسعه گردشگری بسیارمورد توجه سیاستگذاران قرار گرفته است. لذا در کنار دیگر جاذبه های استان گیلان، برگزاری آیین ها نقش قابل توجهی در جذب گردشگر داشته و یکی از راهکارهای توسعه گردشگری فرهنگی می باشد.

بنابراین برای شناخت آن چه که از این میراث‌گران بجا مانده است، باید گام‌های استوار برداشت. در همین راستا، ضروریست شناخت جامعی از باورهای قدیمی و گذشتگانمان به دست آورده و به نسل جوان و نسلی که فردای این دیار از آن اوست، سپرد. بدین جهت به منظور جلوگیری از کمرنگ شدن این مواریث گرانبها یکی از رسالت‌های اصلی، ثبت  و آگاه سازی عمومی، بویژه جوانان در زمینه آشنایی با مفاهیم و مسایل مربوط به حفظ میراث فرهنگی می باشد.

آیین های شب چله در گیلان با شماره ثبت 1005 در تاریخ 1391/11/04 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس کشور قرار گرفته است.  این آیین در هفدهمین کمیته پاسداری بین الدولی از میراث ناملموس که در شهر رباط مراکش از تاریخ 6 الی 12 آذرماه 1401 برگزار گردید با تایید اکثریت اعضاء  به عنوان نوزدهمین میراث فرهنگی ناملموس ایران به ثبت جهانی رسید.

سپیده آشفته پور لیلاکوهی

دکتری تخصصی برنامه ریزی روستایی

مسئول پژوهش وکمیته ثبت میراث ناملموس استان گیلان